Mihajlo Mitrović, Slobodan Giša Bogunović, Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX I XX veka, “Zenit”, magazin za književnost, umetnost i filosofiju, broj 1, juni, Beograd 2006.
Izvan poznatih svetskih matrica, izvan kornjaštva etabliranih naučnih kuća, neponovljivo, samotno stoički, kao sigurno nigde u svetu, esejist i filosof Slobodan Giša Bogunović napisao je i objavio Arhitektonsku enciklopediju Beograda XIX I XX veka.
Podvig koji je prethodno Unesco trebalo da prepozna, u poslednjim mesecima prošle godine, našao se u regalima patrimonijske biblioteke Srbije. Ovo obimno trotomno (1517 strana), fundamentalno stručno i naučno delo enciklopedijskim zahvatom, kroz abecedarne odrednice, na sveobuhvatan način obradjuje teoretske i istorijske pasaže arhitekture kroz aberativne uglove usmerene na arhitekturu i arhitekte Beograda.
“Arhitektura” je naziv prvog toma Enciklopedije, sadrži arhitektonsku topografiju, prikaz njegovih najznačajnijih gradjevina od porodičnih kuća, palata, dvorova do prvih balkanskih tridesetospratnica, a takodje i gradouredjivački stratum iskazan njegovim ambijentalnim šarom od starovaroških urbanih budžaka, malih sokaka, retkih gradjevina do velegradskih bulevara.
Drugi tom: “Arhitekti” bavi se zapamćenim, zaslužnim i uglednim graditeljima Beograda i Srbije, od onih narodnih i dundjerskih, do onih prosvećenih i učenih, koji su svojim delom, najvećma smernom skromnošću ipak umeli i uspeli da održe i podrže predajne njegove božje darove, posebno singidunumsku vaseljensku jedinstvenost.
Treći tom nosi naziv: “Pojmovi”. U njemu se na sasvim osoben način definišu opšti pojmovi iz tehničkog glosara arhitektonske materije, tumačeni najvećim delom iskustvima i učincima naših srpskih neimara.
Ma kako osnovni koncept bio uobičajen i predstavljao sigurnu podlogu za razvijanje jedne nove i konzistentne misaone analitike – nisu svi putevi novih sagledavanja jednog složenog bastarda tehnike i umetnosti, bili ni laki ni prohodni da bi se stiglo do čvrstih i neoborivih ocena i do respektabilne selekcije ličnosti i pojava. Bogunović je velikom erudicijom, nesvojstvenom mladim ljudima, prebačenom preko tri sloja interesa, došao do originalnih spisateljskih rešenja, uspevši da sačini jednu potpuno inovantnu knjigu dragocenih biografskih, bibliografskih, naučnih, teoretskih, esejističkih i filozofskih stranica, sa sigurnošću se može reći, bez presedana na našim prostorima. A kada se radi o trećem tomu i daleko šire jer su tamo naše nacionalne graditeljske vrednosti sagledane kao deo srži globalne evropske civilizacije. Bogunovićeva Enciklopedija je svakako rezultat jednog očevidno divovskog posla, napisana uz ogroman naučno literarni instrumentarij, sa primernom naučnom strogošću i tačnošću. To nije iskazano akademskom suvoparnošću, već jednim osobito pitkim gotovo poetskim govorenjem, jednim zavidno bogatim, leporečivim rečnikom, baršunastim i lako razumljivim, čak i kada se predje na filozofske intervencije i suptilna tumačenja tema iz istorije umetnosti.
Izuzetno uspešno Bogunović se služio komparativnim rezolucijama, koristeći se analogijama iz književnosti i filozofije, uključujući najaktuelniji literarni trenutak, tako da se odredjene pojave i njihovi protagonisti mogu pratiti preko više vremenskih nivoa. Svoje ocene i zaključke Bogunović saopštava briljantnim stilom, često kroz male dopadljive esejističke fuge koje se mogu čitati i izolovano ili kao koherentne celine čitati, saznavajući i čitajući uživati.
Služeći se velikom veoma rasutom i nesistematizovanom pisanom gradjom, Bogunović je u svoju Enciklopediju ugradio najznačajnije graditeljske pojave i njihove ishodišne rezultate, neke je redefinisao, dodao nova svetla, a neke je po prvi put uveo u sada već vidno učvršćen pisani patrimonijum srpske kulture i umetnosti. Stoga se Arhitektonska enciklopedija XIX I XX veka može neopozivo smatrati kapitalnim delom srpskog arhitektonskog bića.
Kod ovakvih apodiktičnih ocena postavlja se pitanje kako do ovakve knjige nije ranije došlo? Problem je u večitoj apofazi: da li istoričari umetnosti kompetentnije i analitičnije, pa prema tome i pouzdanije ocenjuju stvaralačko delo od pera samih graditelja stvaralaca posvećenih pisanju i stvaranju. Večito će svako od njih misliti da onaj drugi nema prednost, ne vodeći računa da se radi o klasičnoj asimptoti – neumoljivoj nespojivosti.
Slučaj Slobodana Giše Bogunovića sasvim je specifičan. Odrastao i obrazovan u porodici dva vrhunska srpska umetnika, stvaraoca, oca arhitekte i majke skulptora, udahnuo je od malena zlatnu prašinu stvaralačkih vetrova, završio filozofiju i ušao u ezoteriju duhovnih fenomena gradjenja, i ophrvan čarolijama arhitekture bio je predodredjen da napiše ovako briljantnu, visoko stručnu i nadahnutu knjigu o arhitekturi i arhitektima Beograda, kako to niko nije učinio pre njega, a teško da će i posle njega. Taj drugi, po logici stvari, može biti samo drugi.
Milorad H. Jevtić, Dva veka beogradske arhitekture, Arhitektonska enciklopedija Beograda, Slobodan-Giša Bogunović, NIN 14.07.06
Polje arhitektonske publicistike bilo je veoma izdašno u poslednjih nekoliko godina, pa su se na njemu pojavile brojne knjige raznovrsnog stručnog žanra – od monografija, preko istorijskih studija, zbirki kritika, pojmovnika, pa sve do zamašnih enciklopedija. Upravo se kao poslednje delo iz ovog knjižnog niza u rukama čitalaca našla grafički lepo opremljena ARHITEKTONSKA ENCIKLOPEDIJA BEOGRADA Slobodana-Giše Bogunovića.
Bogunovićeva Enciklopedija sa ukupno 1 500 stranica podeljena je na tri toma čiji su naslovi: ARHITEKTURA, ARHITEKTI i POJMOVI, a obuhvata vremenski raspon od početka devetnaestog veka do naših dana, što je zapravo i ceo period srpskog graditeljstva na tlu našeg glavnog grada.
U prvom tomu prikazane su značajne građevine, potom izuzetne ulične celine i karakteristične arho-urbanističke grupacije. Pored današnjeg Beograda ovde nalazimo i mnogo fragmenata nestalog grada datih slikovitim opisima i mnoštvom fotografija među kojima ima i onih dosad neobjavljenih, a nađenih autorovim pasioniranim traganjem. Selekcioni kriterijum za događaje i dela starijeg datuma se umnogome podudara sa već prihvaćenim vrednovanjima u našoj istoriografiji s tim što je autor u dobar broj odrednica uneo i svoja sveža zapažanja. Bogunovićevo procenjivanje kvaliteta novijih objekata ima pojačanu dozu originalnosti, pri čemu daje priliku i za poneka protivstavljanja, ali mu se ne može poreći uvek vešto sročena argumentacija. Piščevo izlaganje se inače odvija tečno i pregledno uz upotrebu veoma bogate leksike i dinamične sintakse, što, uz slikovite opise i samosvojne komentare, čini ovu enciklopediju zanimljivom i privlačnom ne samo stručnjacima nego i širokom krugu znatiželjnika za istoriju i, posebno, arhitekturu Beograda.
Srednji deo ovog kompleta sadrži životne i radne biografije 170 stvaralaca koje je autor prikazao studiozno obrađenim odrednicama uz mnoštvo foto-ilustracija i podataka. Primetno je da se on u izradi portreta izabranih graditelja potrudio da ne ponavlja dosadašnje istoriog rafske pristupe nego da često unosi nove, pažnje vredne, tonove i nijanse. Uvek je moguće staviti primedbe na neka nepravedno izostavljena ili uvršćena imena, ali u ovoj brojnoj listi nismo zapazili bitnije propuste.
U trećoj knjizi Bogunović je dao objašnjenja karakterističnih izraza i termina upotrebljenih u prva dva toma a tiču se pojmova tehničke, istoriografske i teorijske prirode važnih za podrobnije razumevanje sadržaja. Ovaj deo čini štivo uglavnom opšteg tipa i, uz neke zamerke na izbor tema, on pruža veoma koristan informativno-obrazovni sadržaj. Pored dugotrajnog, obimnog i prilježnog ličnog istraživanja, pisac se, što je neizbežno, služio i stručnom literaturom, a činio je to odmereno i uz dužno navođenje izvora.
Beogradska arhitektura bila je dosad fragmentarno predstavljena u mnogo raznovrsnih publikacija, ali se Bogunović odvažio da znatiželjnicima pruži mogućnost da na jednom mestu sagledaju njen dvostoletni razvoj učinivši to na izdašno dokumentovan, studiozan i uverljiv način.
(Za kritički osvrt to nije bitno, ali čitaocima NIN-a može biti zanimljivo da je Slobodan-Giša Bogunović rođen 1961, da je filozof po obrazovanju, član ULUPUDS-a i sin našeg istaknutog arhitekte Uglješe Bogunovića.)
Vladimir A. Milić, Arhiviranje urbaniteta. Povodom Arhitektonske enciklopedije Beograda XIX i XX veka Slobodana Giše Bogunovića, Beogradski književni časopis, broj 4, Beograd 2006.
Percepcija i recepcija grada su najp(otp)uniji u svakodnevnoj urbanoj praksi u njegovim prostorima i sa njegovim ljudima. No, spoznaja, “saznavanje” i razumevanje grada su kusi bez fakata i svesti o njegovoj istoriji, ubeleženoj u te prostore. Arhitektura služi i tome: stanujemo, između ostalog, i u spomenicima, hodamo ulicama koje su davno začete i koje su bile i jesu scena kolektivnih istorijskih drama i individualnih vodvilja. Akamo se sa životom na mestima u koja su uceđeni mnogi prethodni, gledamo fasade koje su bezbroj puta okrečene pogledima miliona ljudi.
U stvaranju svesti i akumulaciji znanja o gradskosti Beograda pomažu i dobre a otud i retke knjige o njegovoj arhitekturi, poput one koju je napisao istoričar umetnosti Slobodan Giša Bogunović. Njegova bogata Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka (izdanje “Beogradske knjige”, pečatano u Beogradu, 2005) je od onakvih dela bez kojih ne može nijedna ambicioznija evropska varoš i njena kultura, a za kojom je razumljivo žudela i unikalna balkanska metropola, čiji je identitet tako verno i iskreno ukodiran u njjegovu građenu sredinu i formu. Sa svoja tri toma, na 1518 stranica i sa nekoliko stotina fotografija i ilustracija, Bogunovićeva Enciklopedija nije zastrašujuće obimna dokumentarna građa, nego bogato, informativno i iznimno zanimljivo štivo, sasvim prijemčivo široj publici. Ona se da čitati i onako “enciklopedijski”, al i studiozno i kompleksno kao celina, ukrštanjem tema i fragmenata, povezivanjem pojmova, ideja i tumačenja, preklapanjem mesta, događaja, ličnosti i kuća, u sinhronijskom ili dijahronijskom ključu, kako je čitaocu drago. To je olakšano i tečnim spisateljskim stilom, na mahove diskretno poetizovanim tek da se pripitomi ozbiljni “enciklopedijski” kontekst, pa tako nenametljivo začini “beogradskost” teme.
O sopstvenom delu – otkud i zašto, kako je sazdano i kako ga razumeti – u uvodnim beleškama sam pisac nas je uputio jasno i precizno, bolje od svakog prikazivača. Bogunović se, dakle, nada da bi “...značenjska jasnost jezika, u sprezi sa obuhvatnijim, ponegde i opštijim pristupom temi, mogla pomoći u pokušaju odbrane, ako ne izlečenja neimarske pismenosti od nerazgovetnog i odbojnog tehnokratskog govora čija je prva žrtva oduvek bila sama arhitektura”. I stvarno, on je uglavnom uspeo da diskurs arhitekture i o arhitekturi relaksira od krute a rasplinute tehničke terminologije vrativši joj značenjsku punoću i arhetipsku poetiku. Smaračkom deksriptivnom kunsthistoričarskom maniru suprostavio je objektivizujuća, ali ne i lična tumačenja i nezaobilazne veze sa istorijskom faktografijom i aromom. Inertnu, stereotipnu i patetičnu urbanu mitologiju, zamenio je odmerenom, ali ništa manje bogatom i gustom slikom arhitekture i kulture Beograda kakav beše i kakav jeste. Umesto kićenja epitetima, opredelio se za sigurno armiranje činjenicama koja su obogaćena asocijativnim i pripovednim dejstvima i efektima. Bez ovakve trotomne knjige, kako je tačno primetio jedan od recenzenata, dr Nikola Samardžić, Beograd bi “...nastavio da zamuckuje nemuštim snebivanjem nad svojim lepotoma i ruglom, jednom antinomijom svoje naročite estetike”.
Zato Giša Bogunović s pravom veli da je njegovo delo “atipični istorijsko-analitički enciklopedijski pregled najrelevantnijh topografskih činjenica, građevina, ambijentalnih celina, ličnosti, pojmova i pojava u graditeljskoj, arhitektonskoj i urbanističkoj kulturi Beograda navedenog razdoblja. Ono je “...skup odrednica u abecednom poretku koji ima trodelnu ili trijadnu strukturu. Kao njen osnovni konceptualni skelet i dijalektičko vezivo, ovu trijadu čini prva grupa odrednica o arhitekturi, druga o arhitektima i treća o opštim pojmovima iz istorije i teorije arhitekture s posebnim naglaskom na istoriju i teoriju arhitekture Beograda”. Metodološki i strukturno ovi delovi su spregnuti tako da omogućavaju unakrsno i/ili “kružno” čitanje dela kao kompaktne celine: od jednog ambijenta ili građevine ka njegovom graditelju i dalje ka objasneniu (kako bi rekao Emilijan Josimović, “prvi srpski urbanista”) i interpretaciji konkretnog arhitektonskog pojma “prisutnog” na njoj, pa nazad ili popreko.
I tako, prvi tom (“Arhitektura”) je raskošan pregled brojnih najpoznatijih i najvažnijih beogradskih toposa: važnih mesta, urbanističkih sklopova i pojedinačnih zgrada – kvartova, poteza, ulica, trgova, parkova, palata, dvorova, crkava, stambenih kuća, javnih zdanja, spomenika i ambijenata XIX i XX veka, postojećih ili iščezlih, u čijem okrilju su se odvijali i odvijaju omnibusi beogradske “herojske” ili svakodnevne istorije. Ti i takvi toposi neosporno tvore šaroliku mrežu njegovog urbaniteta, konfigurišu mu memoriju, zgotovljuju svojevrsnu alhemiju i okus prestonice. Od Abadžijske čaršije, bare “Venecija”, Đumrukane, Bitpazara, “Beograđanke”..., preko Čubure, Englezovca, “Gospodarske mehane”, “Gostionice kod sprpske krune”, “Hajat ridžensi” hotela, Ičkove kuće, Kopitareve gradine, “Manježa”... do Ratnog ostrva, Terazija, Varoši u šancu, Zereka, Vračara, Novog Beograda... oko tih 120 odrednica beogradske prostorne i arhitektonske, istorijske i kulturne topografije Beograda isprepleteno je mnoštvo istorijskih podataka, ličnosti, ideja, događaja, viđenja, opisa, pretpostavki i tumačenja, čiji je fokus i sublimat beogradska arhitektura. Tako se ona bolje i potpunije razume i čini se da drugačija nego što jeste nije mogla, niti može biti.
Drugi tom (“Arhitekti”) nam podastire biografije, delovanje i dela 172 dunđera, neimara, “indžinira”, bau-majstora, arhitekta i urbanista koji su tokom dva prošla veka gradili, a neki još grade u Beogradu. To su graditelji svih stilskih opredeljenja koji su trunili grad, od patiniranog palanačkog akademizma do postmodernih i neomodernističkih tendencija. Izbor arhitekata je i reprezentativan i relevantan, uključujući i one savremene. Bogunović je ovde veoma objektivan. Nastojeći da što potpunije osvetli profil i senzibilitet ovih likova, on je pre svega “čitao” njihove građevine u istorijskom miljeu i estetičkom polju, ali se gdekad oslanjao i na druge izvore, gledišta drugih, pa i pisane eksplikacije ponekog arhitekte. No, i to je nijansa beogradske graditeljske scene i misli, bez koje bi ovakva enciklopedija bila suva i siromašnija.
Treći tom (“Pojmovi”) daje definicije i ilustruje 127 osnovnih pojmova arhitekture. Oni su opštiji, ali su njihov opis i značenja aplicirani na beogradske građevine i graditelsjke pojave. Ovaj, inače egzotičan i pevljiv vokabular (apsida, arhitrav, arhivolta, arkada, atika, atrijum, balustrada, bastion, belvedere, brisoleji, cvikla, doksat, edikula, elevacija, feston, fronton, girlanda, kalkan, kapitel, konzole, konha, lanterna, lizena, luneta, okulus, palisada, pilaster, pilon, portik, šambrana...), poslagan je u rečnik koji se porozno a usmereno razliva i kroz dva prva toma Bogunovićevog dela. Njime je, zapravo, apostrofiran ne samo jedan rudimentaran jezik branše graditelja, nego je na njemu utemeljena jedna geografski i civilizacijski univerzalnija i istorijski kontinuirana priča o fenomenu demijurgije, majstorstva, reda i lepote fizičkog i duhovnog prosotora. Ta priča je sa žargonskim modalitetima prisutna i u Beogradu i to nam je autor veoma prilježno i konsekventno i pokazao.
Ako prilike dopuste, valjalo bi da Arhitektonska enciklopedija Beograda XIX i XX veka Slobodana Giše Bogunovića bude nezaobilazna referenca istraživačima arhitekture i istorije (ovog) grada, didaktički korisna alatka onima koji uče arhitekturu, izdašan bunar saznanja o sopstvenoj sredini za beogradske čitaoce i šetače, te poučna građa za namernike i prolaznike.
David A. Norris Bogunovic, Slobodan Gisa. Arhitektonska
enciklopedija Beograda XIX i XX veka. 3 vols. Beogradska knjiga, Beograd, 2005.
1518 pp. Index of Names. Bibliography.
The Slavonic and East European Review, the journal of the School of Slavonic and East European Studies, University College London, may 2006.
SLOBODAN GISA BOGUNOVIC has written a detailed architectural history of
Belgrade with its publication sponsored by UNESCO. The work comes in three
volumes organized along encyclopaedic principles: volume 1 Arhitektura, volume
2 Arhitekti, volume 3 Pojmovi. Entries are given alphabetically with multiple
cross references to guide the reader to relevant further information. The whole
is illustrated with over 1,000 images of individual buildings or urban scenes
taken from photographs, sketches, postcards, and the like. There is an abundant
range of secondary material drawn from general architectural reference books,
histories of the city and of Serbia/Yugoslavia, literary texts, memoirs,
philosophy, news media, travelogues, offering a broad overview of changes and
continuities in the history, design and feel of the city. The first
volume has 119 entries some of which refer to individual buildings, some to
streets, and yet others which refer to whole districts in the city. The author
describes in detail houses and structures of particular significance with due
attention to features of their design. He discusses their place as landmarks in
historical events, lists the names of their individual owners, catalogues the
shifting fortunes brought by wars and political upheaval which brought in their
wake changes to their functions. He gives examples of old houses which were
demolished long ago and replaced by buildings more in harmony with contemporary
tastes. Such transformations included the wholesale rebuilding programme of the
city centre, particularly the area of Dorcol, replacing the previous Oriental
appearance of the town by geometrically ordered street patterns and solid
European housing in stone. While drawing attention to details on the facades of
the many grand public buildings which celebrated the state's sense of its
expanding presence on the European map at the beginning of the twentieth
century but which otherwise go unnoticed, he does not ignore lesser known
oddities on more modest constructions such as the fusion of modernist and older
Balkan architectural styles in the house at number 6 Zadarska ulica erected in
1928. The varied phases in the architectural development of Belgrade over the
last two centuries are all represented. Traditional Balkan designs during the
first rule of Knez Milos marked the beginning of the nineteenth century, to be
replaced by a taste educated in the West, followed by the imprint of Socialist
Realist architecture immediately after the Second World War. Most recently
Belgrade's criminal classes, who were brought to the foreground of public life
during the violent chaos of the 1990s, have shown their inclination towards
funding new building projects for their private residences in a highly ornate
style of conspicuous kitsch in the so-called "turbo" style of
architecture. In all, the work reveals a close symbiotic relationship between
the cityscape and the rhythms of history which have influenced its growth..
Above all, capturing the image of Belgrade from many different angles, the
author reveals its physical presence as testimony to the shifting waves of
cultural identity marking the life of this urban community. The second
volume contains entries on the many architects whose work has been discussed in
the first volume, with biographical information, the styles which most
influenced them and their contributions to the emerging city. The third volume
is devoted to explaining in more detail the terms used in the preceeding two
volumes. These entries are references to specific architectural features,
elements of design or ornamentation, and styles which have marked the
appearance of the city. Bogunovic's work is to be credited for offering a
comprehensive presentation of the development of an urban infrastructure and the
individual constructions which have marked its evolution. But more than this,
he reveals how the houses and the internal parts of Belgrade, its streets and
districts, are a system of signs which for those with the patience to look
carefully express the hopes and fears of its citizens. The city is a social and
cultural idea experienced by the people who inhabit and create it. As Lewis
Mumford points out in his classic work on the subject The City in History
(London, 1961): 'the buildings speak and act, no less than the people who
inhabit them; and through the physical structure of the city past events,
decisions made long ago, values formulated and achieved, remain alive and exert
an influence' (p. 113). Belgrade's hidden meanings are revealed in Bogunovic's
Arhitektonska enciklopedija. It is a valuable work of reference for all those
who are interested in the past and present of the city and the countries of
which it has been capital in the last two centuries.
Department of Russian and Slavonic Studies
D. A. NORRIS University of Nottingham
Nikola Samardžić, Radovan Samardžić, Mirjana Roter Blagojević, Kulturna istorija Beograda - XVIII vek, HESPERIAedu, Beograd 2014.
Kulturna istorija Beograda, koja počinje knjigom o XVIII veku, nastala je, ipak, pod utiskom Arhitektonske enciklopedije Beograda XIX i XX veka Slobodana Giše Bogunovića, koja je "atipični istorijsko-analitički enciklopedijski pregled najrelevantnijih topografskih činjenica, građevina, ambijentalnih celina, ličnosti, pojmova i pojava u graditeljskoj, arhitektonskoj i urbanističkoj kulturi Beograda", ishod "jednog očevidno divovskog posla, napisana uz ogroman naučno literarni instrumentarij, sa primernom naučnom strogošću i tačnošću. To nije iskazano akademskom suvoparnošću, već jednim osobito pitkim gotovo poetskim govorenjem, jednim zavidno bogatim, leporečivim rečnikom, baršunastim i lako razumljivim, čak i kada se predje na filozofske intervencije i suptilna tumačenja tema iz istorije umetnosti" (Mihajlo Mitrović). Od svega navedenog, za mene je možda dragocenije naše decenijsko prijateljstvo, ono koje je vezivalo i naše očeve, Uglješu Bogunovića i Radovana Samardžića, čije je mesto u kulturnoj prošlosti Beograda druge polovine XX veka ponekad bilo manje od upečatljivosti njihovih ličnosti i posebnosti njihovih karaktera, znanja i talenata koje su mahom trošili na druge. Kulturna istorija Beograda je zapravo hronika, na samom rubu zaborava i iluzije, potrošenih, zaturenih, izgubljenih ili zanemarenih ličnosti, nikad ostvarenih reči, nacrta, mišljenja i maštarija.
Ovakva ostvarenja su nadahnuće, obaveza i opomena da se ne zastaje u osnovnim studijama, u istraživanju, da se ne odustaje od novih sinteza i tumačenja. Jednom obavljena istraživanja ponekad vremenom gube na vitalnosti, nestaje i njihova upotrebna svrha, ukoliko se ne obnavljaju, produbljuju, nekad i proveravaju. Ali ima i onih ostvarenja iz prošlosti koja su neponovljiva, do nepobedivosti.
Nikola Samardžić
