TRG NIKOLE PAŠIĆA 

            Uži prostor od onoga koji danas zahvata ovaj trg u XIX veku nazivan je Marvena pijaca ili Batal-džamija I, početkom XX veka Markov trg, potom Trg vojvode Mišića (u delu sadašnjeg parka između Vlajkovićeve i Narodne skupštine I), a posle Drugog svetskog rata, od 1954. – Trg Marksa i Engelsa na čitavom prostoru između Dečanske, Terazija I, Bulevara kralja Aleksandra I, D. Jovanovića i Vlajkovićeve. Od 1992. nosi ime političara i državnika Nikole Pašića. 
            Oba najstarija naziva imala su jasan toponimijski osnov: na nekadašnjem polju pokrivenom “šašom, slamom i balegom”, [1] poslovala je veoma živa stočna pijaca, a pored ograđene bašte pune voćaka, između Kosovske, Vlajkovićeve ulice i trga, dizala se stara turska bogomolja Batal-džamija, čije je ruševno stanje već polovinom XIX veka izazivalo neprijatne asocijacije.[2] Prostor ispred Batal-džamije određen je za prodaju stoke 1839. zabranom prodaje svinja na Velikoj pijaci I u varoši, o kojoj se već tada razmišljalo kao o pravoj, gradskoj “zelenoj” pijaci.[3] Nešto manje od dva veka ranije, međutim, u blizini ove, izvorno Ejnehan-begove džamije iz poslednje četvrtine XVI veka, nalazio se najverovatnije kompleks javnih građevina sa hanom, amamom, sebiljem (vrsta kioska sa javnom česmom) i drugim građevinama uz Carigradski drum /V. AMAM III; HAN III; KIOSK III/.[4] Nešto niže, duž današnje Palmotićeve ulice protezala se, po nekim pretpostavkama, od Tvrđave I najudaljenija turska čaršija, tzv. Mali pazar. Kada se krajem XIX veka u tadašnjoj Poštanskoj ulici postavljala kaldrma, S. L. Popović je uočio čitav niz pravolinijski postrojenih stubova od tesanog kamena sa “buševinama” za drvene grede, a zapravo držača nadstrešnica nekadašnjih dućana na Malom pazaru.[5] 
            Osim po trgovini, ovaj deo ondašnjeg predgrađa Palilule I bio je poznat i po svetkovinama koje su ne samo Palilulci već i mnogi varošani održavali svake godine na Mar-kovdan. Ovim praznikom, na batal-džamijskoj poljani okupljao se svet različitih nacionalnosti i konfesija, uz prisustvo i najviših ličnosti srpskog dvora koje su posmatrale narodno veselje sa “povisoke uzvišice” na uglu Ulice kneza Miloša I i Bulevara kralja Aleksandra, pod hladnjakom “odakle je pogled dopirao preko Marvenog trga čak do Dunava”.[6] Nukleus svečarskih događanja o “Markovu dne” ipak je bila sama porta stare Markove crkve I na Tašmajdanu I u kojoj su zvanice dočekivane bogatom sofrom i prangijama kojima se pozdravljala i objavljivala palilulska slava. Duž puta koji je vodio porti postavljane su šatre sa lecederskim kolačima, ringišpilom, daščare s punim buradima vina, a na samoj poljani, vilo se široko narodno kolo. 
            Kada je u osmoj deceniji XIX veka Batal-džamija srušena, na današnjem trgu nestalo je i jedine značajne građevine na ulazu u Beograd iz pravca Smedereva, odnosno Carigrada. Sav prostor je bio zasejan pšenicom a put prema varoši i varoškim kapijama, krivudao je poljanom /V. STAMBOL KAPIJA I; VAROŠ KAPIJAI/.[7] Budući da je predmet prvog celo-vitog urbanističkog plana Beograda bila varoš u Šancu I, ovaj deo beogradskog predgrađa ostao je neregulisan, dok je okolina trga neplanski zaposednuta mahom neuglednim kućercima i  prizemljušama sa “vignjevima i tarabom”.[8] Ali, kada se po oslobođenju od Turaka Beograd počeo slobodno širiti po zakonitostima koje su nametale novoobrazovane čaršije, građevinsko zemljište na nekadašnjoj periferiji dobilo je na vrednosti i postalo izloženo svakojakoj “grabeži i spekulaciji”.[9] Ulazak zemlje u ranu fazu kapitalizma i postepeno formiranje građanskog društva omogućili su nedugo zatim i prodor urbane kulture koja je, umesto ogoljenih toržišta i kaljavih pazarišta, marvenih pijaca poput batal-džamijske, ponudila viziju monumentalnih, estetski oblikovanih trgova ili parkova, veličanstvenih sinteza arhitekture i vajarstva. Ipak, takvi konkretni prilozi renesansnom duhu urbane obnove javiće se tek početkom XX veka. Proširivanjem tadašnje Ulice kralja Aleksandra (Bulevar kralja Aleksandra) od Terazija ka batal-džamijskom trgu, pisao je Svetozar Zorić II 1902, te izmeštanjem starog tašmajdanskog groblja i rušenjem kućeraka ispred porte Markove crkve, oslobodio bi se prostor za podizanje “najlepšeg parka”.[10] 
            Nekoliko godina pre objavljivanja Zorićevog napisa, na nekadašnjem Marvenom trgu je takođe već bilo predviđeno podizanje zgrade Parlamenta ili Doma Narodnog predstavništva.Ta nova urbanistička ideja našla je svog odlučnog oponenta u arhitekti Dimitriju T. Leku II. Podržavajući princip regulisanja grada s obzirom na celovito uređenje čitavih blokova građevina i tako formiranih ambijenata, Leko je smatrao da bi podizanje usa-mljene zgrade parlamenta usred neregulisane okoline i nasred velike poljane od nekoliko hektara (čije bi golemo prostranstvo, po njegovom mišljenju, mogla popuniti samo građe-vina veličine crkve sv. Petra u Rimu), značilo “grubu i neoprostivu pogrešku”.[11] Ne samo jednostrano negatorska, već i konstruktivna Lekova kritika bila je potkrepljena idejnom skicom čitavog ansambla građevina (“foruma”) na prostoru Trga sv. Marka, kako ga je sam imenovao.[12] Na urbanistički smeo način, obodren koncepcijama K. Zitea, autor je predložio i zatvaranje Aleksandrove, Takovske i Kneza Miloša kolonadom, pa stoga i zaokre-tanje Aleksandrove ka Kosovskoj ulici. Ali, u vreme kada se arhitekt usprotivio ideji o podizanju “usamljenog” Parlamenta (1907), njegov kamen temeljac već je bio udaren. Nesuđeni projektant novog zdanja bio je Konstantin Jovanović II koji je po nalogu Ministarstva građevina dovršio svoj projekat još 1892. godine.[13] Gradnja je otpočela 1907. i to ne po Jovanovićevom već po upadljivo sličnom planu Jovana Ilkića II. Zbog balkanskih ratova i potom Prvog svetskog rata, izgradnja Narodne skupštine, potrajala je sve do 1936. godine. 

Zgrada Okružnog suda i kafana "Topola" na uglu Bulevara i Dečanske ulice (L. Mladenović)
 
            O gotovo nadrealnoj različitosti arhitekture reprezentativnog zdanja i neuglednog miljea svedoče i fotografije iz tog perioda. [14] Kontrast između nove građevine i brojnih trošnih potleušica, u kojima su gotovo do kraja veka poslovale “fišekdžije”, a potom starinari sa Bitpazara I, bio je posebno snažan iz pravca tadašnje Ulice kralja Aleksandra, nekadašnje Fišekdžijske čaršije /V. BULEVAR KRALJA ALEKSANDRAI/. Priređivači Generalnog plana Beograda iz 1924. nisu trošili mnogo vremena da se, u duhu Lekovog ranijeg predloga, priklone ideji formiranja novog trga na način “raspoređivanja” i izgrađivanja najistaknutijih javnih građevina u okolini Narodne skupštine. Iako tadašnja ideja o kružno-zvezdastom trgu sa trijumfalnom kapijom nikada nije ostvarena,[15] krajem treće i početkom četvrte decenije porušene su prizemljuše na neparnoj strani Ulice kralja Aleksandra i ograda tašmaj-danskog groblja i stvoren prostor za palatu Glavne pošte. Svrhu javnog saobraćanja zadovoljavale su još od ranije i građevine u blizini ovoga placa. Još 1908, nastavljajući se na tradiciju telefonije koja je začeta u zgradi kafane “Tri lista duvana” na uglu Knez Miloševe i Bulevara kralja Aleksandra, u Kosovskoj ulici je bila podignuta nova zgrada glavnog komutatora, Telefonska centrala I Branka Tanazevića II.              
            Na današnji izgled arhitektonske okoline zgrade Narodne skupštine u velikoj meri će uticati rad dvojice arhitekata, Petra Krstića II i Branka Krstića II. Godine 1934. po njihovom projektu biće sazidana ugaona zgrada Agrarne banke (ugao Vlajkovićeve ulice i trga), a već sledeće, na tašmajdanskom platou, i nova, monumentalna crkva sv. Marka I, rađena po uzoru Gračanice. Agrarna banka sa svojom robusnom kolonadom polustubova u prizemlju, horizontalističkim akcentom podeonog i akroterijama nazubljenog krovnog venca, u značajnoj meri će anticipirati budući izgled trga. Plemeniti belovodski kamen na fasadi banke pojaviće se kao povezujuća nit i na najvažnijem delu Grigorija Samojlova II već 1938, kada će ovaj autor isti materijal upotrebiti za svoju palatu  “Beograd”.[16] Misao urbanista i arhitekata po završetku Drugog svetskog rata u velikoj meri će biti opterećena visinskim regulativom, položajem kao i opštom arhitektonikom navedenih zgrada. 
            Premda je konkurs za Glavnu poštu iz 1929. doneo nagradu mladom i talentovanom zagrebačkom arhitekti Josipu Pičmanu [17], njegovo odviše smelo rešenje zastakljenih horizontalnih prozorskih površina, poniklo iz težnje za revolucionisanjem i podmlađivanjem zvanično priznate arhitekture, izazvalo je antimodernistički odijum. Ono je zasme-talo i samom kralju Aleksandru I Karađorđeviću zbog čijih će rezolutnih primedbi fasada doživeti ogromne korekcije.[18] Kraljev politički sentimentalizam i estetski odgoj, pre negoli ideološki nazori, a uprkos tome što Rusi (kako je rezonovao M. Borisavljević II) “nemaju Tolstoja, Dostojevskog, Turgenjeva, Gorkog ili Čehova u arhitekturi”,[19] prevagnuo je u korist tendenciozno monumentalnog i imperijalnog stila ruskih emigranata čiji će se eksponent i praktičar lako naći uVasiliju Androsovu II. Nadziđivanjem satnog kubeta, Pičmanov projekat, a središnji deo palate napose, doživeo je grubu likovnu transformaciju kojoj je umnogome doprinelo i oplaćivanje građevine teškim jablaničkim granitom. Sve će to, kako je primetio O. Minić II,[20] rezultirati “rđavim proporcijama” i doprineti “tvrđavskom izgledu” objekta, ali cilj stilističkog usklađivanja spoljnog izraza Pošte sa bližom arhitektonskom okolinom bio je ostvaren. Nažalost, u vremenu čeličnih skeleta, vitkih konstrukcija i nosača, pa i zastakljenih zidova /V. ZIDIII/, principi moderne arhitekture III u Pičmanovom projektu lako su dezavuisani, a beogradsko građevinarstvo prepušteno furoru vladajućeg akademizma III i istorijskih revivalizacija. U oktobru 1938, glomazna armirano-betonska zgrada Poštanske štedionice, antimodernističke statičke punoće, presvučena rustičnom oblogom po uzoru na granitne monolite, sa osnovom koju je projektovao mladi hrvatski arhitekt, bila je i svečano osvećena.[21]  
            Međuratno razdoblje je takođe obeležila izgradnja centralnog dela ondašnje palate dnevnog lista “Vreme” (kasnije “Borba”) po planovima Branislava Kojića II, kao i arhitektonsko uobličavanje oba ugla Terazija i Bulevara kralja Aleksandra, kada su podignute Igumanovljeva palata I i već pomenuta zgrada Penzionog fonda tj. palata današnjeg bioskopa “Beograd”. Na jugoistočnom uglu Dvorskog parka, 1928. bila je postavljena i rekonstruisana autentična osmatračnica Vrhovne komande srpske vojske na Solunskom frontu. Uoči rata pak, na delu današnjeg Trga Nikole Pašića, planirana je izgradnja nove palate Narodne banke, pa su već tada srušene pojedine stare zgrade u Dečanskoj. Savezničko bombardovanje uništilo je i one naspram palate “Vreme” (danas zgrada Kompanije “Novosti”) i oslobođen je veliki prostor. Kao mnogo puta ranije, ispostavilo se da je netraženi, vrhovni urbanistički "planer" Beograda ratno razaranje.  [22]  


           
        Formiranje Trga Marksa i Engelsa počelo je polovinom pedesetih, a GUP Beograda samo je utvrdio mesto nove palate Centralnog odbora sindikata na početku tadašnjeg Bulevara Crvene armije. Iako su mnogi arhitekti još na savetovanju u Dubrovniku 1950. iskazivali uzdržanost prema političkim direktivama u arhitekturi, ukazivali na kontinuitet s predratnom Modernom, a slobodoumni studenti nazivali dogmate među starijim kolegama "hausmajstorima Centralnog komiteta KPJ", trg je oblikovan po izrazito ideološkoj matrici.  [23] Ideal “istine” socijalističkog realizma, pružiće urbanistima i arhitektima ne samo šansu empatijskog uznošenja političke realnosti društva u nastajanju (kako je to “čedno” činila poezija ili proza), već, zbog samog ontološkog statusa arhitekture, i otvorenu mogućnost destrukcije zatečene i konstrukcije nove realnosti. Tako je bilo i moguće da se “suprotno svim teorijama urbanizma”[24] sruši jedan jasno uobličeni i arhitektonski definisani deo tadašnjeg gradskog bloka, da bi se na naumljenom mestu kreirao trg. Pod udarcima maljeva nestale su eklektička zgrada Okružnog suda (1900) D. Đorđevića II i trospratnica J. Panđele (1909) na uglu ulica Vlajkovićeve i Bulevara M. Šnajdera. 

          
          Takvim potezima oslobođen je golem i prazan prostor novog platoa ispred zgrade Doma sindikata, dovršene 1955. po projektu Branka Petričića II. Neoklasična monumentalnost pozađa terazijske palate “Beograd” G. Samojlova II biva tada emulirana u novu kompoziciju u kojoj ova postaje niži bočni rizalit Doma sindikata. Oblikovanjem konkavnog pročelja, simetrični trg dobija značaj prostora predviđenog za masovna okupljanja, ali i vrednost vizuelne poente, bezmalo i izlazne tačke čitavog Bulevara kome je, po svemu sudeći i možda upravo stoga, postalo suđeno da tu “nestane” račvanjem u dva prometna saobraćajna kraka. To je i doba kada su u zgradu Privilegovane agrarne banke (Istorijski muzej Srbije) useljeni CK i partijska redakcija "Komunista", kada je "Borba" odmenila nacionalizovano "Vreme" i kada je njena višespratnica nadvišena petokrakom.
          Na konkursu za uređenje trga sa spomenikom Marksu i Engelsu 1955. koji je svojim propozicijama uslovljavao i poštovanje određenih urbanističkih dogovora, pobedu je odnelo rešenje Hranislava Stojanovića i saradnika. Komponovan na širokoj skali, a ipak prenebregavajući postavljene uslove, Stojanovićev plan je sugerisao zatvaranje saobraćaja neposredno ispred zgrade Doma, i hipostaziranje velikog pešačkog platoa, lepezastog oblika, dublje izvučenog prema Takovskoj ulici. Osovinski postavljen spomenik ispred kojeg je bio zamišljen izduženi bazen u kome bi se taj skulptoralni izraz zahvalnosti “naroda socijalističke Jugoslavije osnivačima modernog socijalizma” ogledao i tako udvostručavao efekat, time je  dobio bolju dubinsku perspektivu i odliku jače eksponiranosti.[25] Iako neostvareno u celosti (bez spomenika), ovo Stojanovićevo rešenje trga do danas je ostalo njegov postulativni prostorni osnov. Godine 1959, po projektu istog autora, a shodno stavu koji iznosi nešto ranije, da bi se “prilikom rešavanja problema spomenika valjalo osvrnuti i na momenat operisanja vodenim površinama”,[26] izgrađen je kaskadni bazen sa vodoskocima čijom će se lepotom, ubuduće, opusteli Beograd dičiti mahom u vreme državnih praznika.[27] Sličnu sudbinu doživeće i šest vodoskoka na mestu nekadašnjeg niza od dvadeset i dva visoka platana koji su zaklanjali pročelje Narodne skupštine.[28] U drugoj polovini pedesetih godina (1956), ovi platani su posečeni i preuređena je pešačka platforma ispred zgrade Parlamenta. Činom uklanjanja izuzetno vredne dekorativne ograde N. Krasnova II, tom prilikom biva oslobođen pretprostor zdanja, ali odašilje ideološki važna, premda u osnovi netačna, poruka o neodeljenosti – jedinstvu naroda i narodne vlasti. Od izvornih 500, nekoliko metara ove ograde vraćeno je ispred Doma narodne skupštine u junu 2021, dok ostatak ukrašava dvorski kompleks na Dedinju i vilu Biljana na Ohridu, te čuva u skladištu Zavoda za spomenike kulture grada Beograda.  


              
            Problem širokog i praznog (pešačkog) poluostrva naspram zgrade Doma sindikata sa, kako će se pokazati, osnovnom funkcijom “smirivanja” saobraćajne vreve, sedamdesetih godina dobio je akutni oblik. Trg Marksa i Engelsa, predviđen za masovna okupljanja radnog naroda, a zapravo uvek besadržajan, pust i sterilan, prekriven skupocenim pločama od crvenog granita i belim mermernim trakama, dozvao je svoju neželjenu svrhu postavši najveće parkiralište u Beogradu. Uzrok tome se ogledao, dakako, i u nekim intrinsičnim osobinama ovog prostora koje još 1955. definisao Dimitrije M. Leko II. Planiranje trga na ovom mestu, prosudio je tada profesor Leko, u najmanju ruku protivreči njegovoj uobičajenoj definiciji. Prostorna amorfnost i otvorenost, a pre svega preterana i neskladna širina trga u odnosu na arhitektonsko okruženje, kao i nepodesan pad prema Dečanskoj ulici, opredeliće ga u visoko postavljenom zahtevu da ovaj prostor ne može biti “onaj unutrašnji gradski trg koji arhitektonski oblikovan treba da je sličan jednoj velikoj svečanoj gradskoj dvorani koja mesto tavanice ima nebeski svod”.[29] 
           Nezadovoljstvo degradacijom jedinog "socijalističkog" trga u Beogradu, izrazilo se rano, te 1976. predloge u anketi kako rešiti taj problem iznosi devet pozvanih arhitekata ( B. Bogdanović II i S. Miljković, U. Bogunović II, V. Ivković II, S. Mandić II, U. Martinović II, S. Milićević, H. Stojanović i M. Šterić II). Svi su se zalagali za pešački trg i izmeštanje parkinga, pojedini su ukazivali na njegovu dotašnju lažnu patetiku (poput U. Martinovića), drugi se usredsređivali na saobraćaj i metro stanicu (U. Bogunović), Milica Šterić je još uvek doživljavala ovo mesto kao “žarište marksizma”, dok su  Bogdanović i Miljković otišli najdalje tvrdeći da trga ovde nikada nije ni bilo. Predložili su podizanje tumulusa, veštačkog brda od 10-12 metara, njegovo pošumljavanje i prekrivanje fasade Doma sindikata – puzavicom.
          Postalo je očito da trg mora pretrpeti izmene. Njegova kratka istorija svedočila je da polazišta za nastanak gradskog prostora ne smeju biti ideološka, još manje dnevno-politička, već samo u saglasju sa stvarnim i svakodnevnim interesima života. Uočena je primarna važnost šetališnog prostora, nužnost uklanjanja parkinga, oplemenjivanja i ozelenjivanja trga, i u celini, neophodnost umnožavanja njegovih javnih površina i funkcija.[30] Sledeće godine, svoj idejni predlog nudi i Gradsko zelenilo, no tek 1982. uklanja se parking i sadi pedeset dva platana na inicijativu novinara Đ. Vještice i po projektu arhitekata Ž. Petrovića i M. Matić. [31] Konačno, 1986, promišljaju se  urbanistički uslovi novog projekta i otpočinje temeljna rekonstrukcija trga. Glavni nacrt Olge Milićević-Nikolić uspostavlja novu fontanu kao njegovu vizuelnu dominantu, plato biva nanovo popločan, ovoga puta šestougaonim pločama od crvenog betona, a na prostoru ispred zgrade Doma sindikata i u senci platana bivaju otvorene tri letnje bašte.[32] 
       Početkom devedesetih konačno je i imenom raskinuta veza sa Marksom i Engelsom, a trg imenovan po Nikoli Pašiću. Međutim, kvaliteti dobre dimenzioniranosti i srazmernosti parternih elemenata trga kojima se odlikovalo rešenje O. Milićević-Nikolić, bivaju potisnuti u drugi plan umetanjem monumentalne skulpture srpskog državnika Nikole Pašića (rad vajara Zorana Ivanovića) na postamentu Zorana Jakovljevića II 1998. godine. Iako postavljen ekscentrično u odnosu na glavnu podužnu osovinu simetričnog platoa, fizičkom veličinom pre nego dejstvom svojih simboličkih vrednosti, spomenik je zagospodario ambijentom. Primenjeni verizam u oblikavanju statue, njena arhitektonska pozadina, ali i mlado sećanje na pokušaj da se na istom mestu (doduše, primenom apstraktnih likovnih sredstava) podigne monument dvojici “giganata ljudske istorije i osnivačima naučnog socijalizma” – Marksu i Engelsu – učinili su da čitav prostor još jednom zatreperi anahronim odjecima socrealizma.[33] 
            U međuvremenu, na dodiru Bulevara kralja Aleksandra i Ulice kneza Miloša, krajem devete decenije i posle gotovo jednovekovnog postojanja, srušena je ugaona zgrada kafane “Tri lista duvana” i na taj način oslobođena lokacija za zgradu hotela “Hilton” po projektu S. Ličine II i A. Košutića iz 1986. godine. Neočekivanom ažurnošću gradskih službi, i ovaj je prostor tako priključen neslavnom nizu mogućih, ali ne i nužnih gradilišta, poput “Mitićeve rupe” na Slaviji I, obližnjih na mestu istoimenog porušenog bioskopa, kod kafana “Orač” i “Mala astronomija” i drugih. Čak šest godina po uklanjanju kafane, pomenuta situacija je uslovila privremeno oduzimanje lokacije od investitora, ali i iznalaženje već viđenog rešenja. Kao nekada na platou ispred Doma sindikagta, naspram palate Narodne skupštine I, zgrade Glavne pošte, a u susedstvu nekadašnjih dvorskih zdanja i bašte, radilo je privremeno parkiralište za 58 vozila.[34] Nastupanjem novog milenijuma, velika očekivanja od graditeljskog i poslovnog poduhvata ostvarena su izgradnjom nove, a potom godinama neuseljene poslovne višespratnice "Tri lista duvana" S. Ličine. 


© 2006/18/21 Slobodan Giša Bogunović




Fusnote

[1]K. N. Hristić, Zapisi starog Beograđanina, Beograd 1989, str. 174.

[2]V.: ibid., str. 174–5.

[3]V.: B. Peruničić, Uprava varoši Beograda 1820–1912, Beograd 1970, str. 152.

[4]D. Đurić-Zamolo, Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima, Beograd 1977, str. 194–195.

[5]S. L. Popović, Putovanje po novoj Srbiji, Beograd 1950, str. 89–90; D. Đurić-Zamolo, loc. cit.

[6]K. N. Hristić, op. cit., str. 179.

[7]S. L. Popović, op. cit., str. 54.

[8]D. T. Leko, Batal-džamija i Dom za Narodno predstavništvo u Beogradu, u: Beograd između stvarnosti i sna, UB, 66/67, Beograd 1982, str. 50.

[9]S. Zorić, Lepa varoš, u: Beograd između..., str. 45.

[10]Loc. cit.

[11]D. T. Leko, op. cit., str. 48.

[12]V.: ibid., str. 51 i skica na str. 52.

[13]M. Šćekić, Konstantin Jovanović – arhitekta, Beograd 1988, str. 9.

[14]V.: D. Đurić-Zamolo, N. Bogunović, Beograd sa starih fotografija, Beograd 1968, str. 43.

[15]V.: B. Maksimović, Ideje i stvarnost urbanizma Beograda, 1830.–1941, Beograd 1983, str. 44, 48.

[16]V.: B. Nestorović, Postakademizam u arhitekturi Beograda, GGB, knj. XX, Beograd 1973, str. 367, 372.

[17]V.: Josip Pičman 1904–1936, ČIP, Zagreb, travanj–svibanj 1981, str. I

[18]Prilike su, najzad, dozvolile zidanje palate za Glavnu poštu i poštansku štedionicu, “Politika”, Beograd, 17. III 1935.

[19]M. Borisavljević, Arhitekt ili inženjer?, “Pravda”, 29.V 1928.

[20]O. Minić, Transformacije centra Beograda, AU, br. 1, Beograd 1960, str. 19.

[21]BON, br. 10, Okt. 1938, str. 751.

[22]B. Vujović, Beograd u prošlosti i sadašnjosti, Beograd 1994, str. 227–228; B. Mijatović, Dva veka Dečanske ulice, Beograd 2009, 130-134.

[23]V.: O. Minić, Rekonstrukcija centralnog dela Beograda, u: Beograd – generalni urbanistički plan 1950, Beograd 1951, str. 136; B. Milenković, Savetovanje arhitekata i urbanista Jugoslavije - Dubrovnik 23-25. novembar 1950, Beograd 2014, str. 5-15.[24]A. Milenković, Kritičke filozofeme arhitekture, Beograd 1987, str. 83.

[25]V.: B. Stojanović, Spomenik Marksu i Engelsu u Beogradu, u: Beograd između..., str. 212, 214.

[26]H. Stojanović, O spomenicima, u: Referati za I savetovanje arhitekata i rbanista Jugoslavije, Beograd 1950, str. 184. 

[27]V.: V. Bunjac, Česme i fontane Beograda, Beograd 1986, str. 149.

[28]Ibid., str. 150.

[29]D. Leko, Osvrt na novi Trg Marksa i Engelsa i moguća mesta za novu Gradsku kucu u Beogradu, u: Beograd između..., str. 221–222. 

I ovde, Leko se drži načela svoga profesora dr F. Ostendorfa o jasnoj i razgovetnoj prostornoj predstavi koja mora ležati u osnovi ovakvih rešenja i koja se opredmećuje upotrebom “sredstava za oblikovanje” spoljašnjih prostora – samih zgrada, spomenika, zidova, ograda i drveća – dok se za tavanicu, kako je pisao i Ostendorf, “brine Gospod Bog sa svojim nebom” (D. Leko, Ostendorfova teorija arhitektonskog projektovanja, ZRAF, Beograd 1951–52, str. 28).

[30]Anketa o uređenju Trga Marska i Engelsa (katalog), Beograd, nedat.

[31]V.: O. Milićević-Nikolić, Uređenje Trga Marska i Engelsa u Beogradu, GGB, knj. XXXV, Beograd 1988, str. 228.

[32]Ibid., str. 229.

[33]B. Stojanović, op. cit., str. 218; V.: M. Lukić, Usamljena figura bez simbolike, “Politika”, 6. I 1999.

[34]D. Knežević, Mali parking umesto ‘Hiltona’, “Politika”, 4. VII 1995, str. 19.